Phân tích sâu về công tác Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) — khái niệm, tầm quan trọng, và những yêu cầu cấp thiết về hoàn thiện hệ thống pháp luật để nâng cao chất lượng ĐTM tại Việt Nam.

Trong bối cảnh nền kinh tế – xã hội Việt Nam phát triển mạnh mẽ, hoạt động đầu tư, xây dựng, khai thác ngày một gia tăng thì áp lực lên môi trường càng lớn hơn. Các dự án công nghiệp, hạ tầng, đô thị, khai khoáng… không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế, mà đồng thời cũng tiềm ẩn rủi ro gây ô nhiễm, suy thoái môi trường và ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Trong quá trình đó, việc thực hiện đánh giá tác động môi trường — hay gọi tắt là ĐTM — đã được xem như một công cụ thiết yếu để nhận diện, dự báo, đánh giá các tác động của dự án tới môi trường, từ đó giúp chủ đầu tư lựa chọn phương án khả thi, tối ưu về kỹ thuật và kinh tế, hạn chế tác động tiêu cực và tăng lợi ích môi trường – xã hội.

Tuy nhiên, mặc dù vai trò của ĐTM là rõ ràng, trên thực tế, chất lượng ĐTM tại nhiều cơ sở còn chưa đáp ứng yêu cầu quản lý môi trường — từ khâu lập báo cáo, thẩm định, tham vấn cộng đồng đến giám sát sau phê duyệt. Do vậy, việc tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật và thực tiễn thi hành liên quan tới ĐTM đang là một vấn đề cấp thiết hiện nay.

Bài viết này trình bày khái niệm ĐTM, phân tích vai trò và lợi ích, điểm mạnh và hạn chế hiện trạng, sau đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi ĐTM.

Khái niệm ĐTM

Theo quy định tại Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 (Việt Nam), đánh giá tác động môi trường là “quá trình phân tích, đánh giá, nhận dạng, dự báo các tác động đến môi trường của dự án đầu tư cụ thể để đưa ra các biện pháp bảo vệ môi trường khi triển khai dự án đó”.

Một cách ngắn gọn, ĐTM là việc xem xét các ảnh hưởng qua lại giữa môi trường với hoạt động phát triển kinh tế – xã hội trong các chính sách, chương trình và dự án phát triển. Tác động đó có thể là tích cực hoặc tiêu cực, nhưng mục tiêu của ĐTM là giúp các nhà đầu tư, cơ quan quản lý lựa chọn phương án tốt nhất — không chỉ về mặt kinh tế, kỹ thuật, mà còn về môi trường và bền vững.

ĐTM bao gồm các bước như: khảo sát hiện trạng môi trường, dự báo tác động, đánh giá lựa chọn phương án, tham vấn ý kiến cộng đồng, lập báo cáo, thẩm định, phê duyệt và giám sát sau thực hiện.

Vai trò và hiệu quả của ĐTM trong quản lý môi trường

3.1. Nhận diện và dự báo tác động môi trường

ĐTM giúp chủ đầu tư và cơ quan quản lý nhận diện sớm các tác động tiềm ẩn của dự án tới môi trường: không khí, nước, đất, đa dạng sinh học, cộng đồng dân cư, cảnh quan… Nhờ đó, những phương án như thay đổi công nghệ, giảm công suất, tăng biện pháp giảm thiểu, lựa chọn vị trí khác… có thể được cân nhắc trước khi dự án đi vào xây dựng hoặc vận hành.

3.2. Hỗ trợ quyết định đầu tư và lựa chọn phương án tối ưu

Khi lập ĐTM, chủ đầu tư có thể so sánh các phương án khác nhau về kỹ thuật và môi trường, từ đó lựa chọn phương án khả thi nhất, tiết kiệm chi phí, ít tác động xấu tới môi trường. Điều này giúp nâng cao hiệu quả kinh tế-kỹ thuật và giảm rủi ro về môi trường và pháp lý sau này.

3.3. Công cụ quản lý và kiểm soát môi trường hiệu quả

Cơ quan quản lý môi trường sử dụng báo cáo ĐTM là cơ sở thẩm định, cấp phép, giám sát và xử lý vi phạm. Ví dụ, đối với dự án nhóm I, nhóm II phải lập ĐTM hoặc đánh giá sơ bộ tác động môi trường theo quy định. Đây là công cụ giúp đảm bảo dự án thực thi theo đúng cam kết về môi trường, giúp giảm thiểu hậu quả môi trường lớn.

3.4. Tăng cường trách nhiệm và minh bạch của chủ đầu tư

Việc phải tham vấn cộng đồng, công bố báo cáo, giải trình các ý kiến phản đối… khiến chủ đầu tư chịu trách nhiệm cao hơn với cộng đồng và môi trường. Việc này kích thích hành vi đầu tư sạch hơn, thân thiện hơn với môi trường.

3.5. Hỗ trợ phát triển bền vững

ĐTM không chỉ xét tới tác động ngay lập tức mà còn xét tới tác động dài hạn, tác động lan tỏa, giúp dự án hướng tới phát triển bền vững — cân bằng giữa phát triển kinh tế, an sinh xã hội và bảo vệ môi trường.

Thực trạng và những thách thức trong thực hiện ĐTM tại Việt Nam

4.1. Pháp luật liên quan và tiến trình hoàn thiện

– Quy định đầu tiên về ĐTM được đưa vào Luật BVMT 1993 (Điều 17‑18
– Luật BVMT 2005 mở rộng hơn; Luật BVMT 2014 như bước tiến; Luật BVMT 2020 với nội dung mới như Đánh giá sơ bộ tác động môi trường (ĐSBMT), đăng ký môi trường, quản lý chất ô nhiễm khó phân hủy.– Nghị định 08/2022/NĐ‑CP hướng dẫn thi hành Luật BVMT 2020 (hiệu lực từ 10/01/2022).

4.2. Thách thức thực thi

– Chất lượng báo cáo còn hạn chế: nhiều báo cáo ĐTM chỉ mang tính hình thức, thiếu số liệu thực, giải pháp môi trường chưa khả thi
– Tham vấn cộng đồng chưa hiệu quả: Chủ đầu tư thực hiện tham vấn nhưng chưa tiếp thu đầy đủ ý kiến người dân hoặc giải trình không rõ ràng.
– Giám sát sau phê duyệt chưa chặt: Việc theo dõi, đánh giá thực hiện biện pháp giảm thiểu và thực tế tác động dự án sau khi vận hành còn yếu.
– Khung pháp lý vẫn có chỗ “khoảng trống”: Ví dụ, điều kiện năng lực của đơn vị tư vấn lập ĐTM; tiêu chí cụ thể cho nội dung ĐTM; trách nhiệm cụ thể của các bên liên quan.

Những nội dung cần hoàn thiện hệ thống pháp luật ĐTM

5.1. Rà soát, cập nhật danh mục dự án nhóm I, nhóm II

Luật BVMT 2020 và Nghị định hướng dẫn đã quy định rõ hơn nhóm dự án phải lập ĐTM hoặc ĐSBMT. Tuy nhiên, cần cập nhật thường xuyên theo công nghệ mới, quy mô mới, dự án nhập khẩu phế liệu,… để đảm bảo không có “lỗ hổng” quản lý.

5.2. Nâng cao tiêu chuẩn và hướng dẫn chuyên môn

Cần có hướng dẫn chi tiết hơn về nội dung báo cáo ĐTM (số liệu môi trường, phân tích rủi ro, đánh giá tác động tích hợp, mô hình hóa, phương án giảm thiểu), đồng thời cập nhật tiêu chuẩn đo đạc, tham vấn, đánh giá hậu quả.

5.3. Tăng cường trách nhiệm của chủ đầu tư và tư vấn

Pháp luật cần quy rõ trách nhiệm chủ đầu tư chịu trách nhiệm về số liệu, tính chính xác, triển khai biện pháp; đơn vị tư vấn phải đáp ứng tiêu chí và bị kiểm soát năng lực.

5.4. Giám sát thực hiện và kiểm toán môi trường

Cần bổ sung chế định kiểm toán môi trường hoặc giám sát độc lập sau vận hành dự án, buộc báo cáo thực hiện ĐTM thành thực và có giá trị.

5.5. Minh bạch và tham vấn cộng đồng

Pháp luật cần bắt buộc đăng tải báo cáo ĐTM công khai, kết quả tham vấn phản ánh rõ hơn, có cơ chế báo cáo với cộng đồng về thực hiện dự án sau phê duyệt.

5.6. Phối hợp liên ngành và nâng cấp năng lực quản lý

Cơ quan quản lý môi trường cần phối hợp với đầu tư, xây dựng, đất đai, khoáng sản để đồng bộ thủ tục đầu tư – môi trường, tránh trùng lắp và bỏ sót dự án.

Gợi ý mô hình “ĐTM chất lượng cao”

Một mô hình lý tưởng ĐTM tại Việt Nam có thể gồm:

1. Khảo sát hiện trạng môi trường kỹ lưỡng, sử dụng dữ liệu thời gian dài.
2. Dự báo tác động đa chiều: môi trường, xã hội, kinh tế.
3. So sánh nhiều phương án thiết kế, công nghệ, vị trí.
4. Xác định chỉ số môi trường đầu ra và đưa vào hợp đồng đầu tư.
5. Tham vấn cộng đồng và công bố công khai.
6. Hợp đồng chủ đầu tư – tư vấn – giám sát độc lập.
7. Báo cáo giám sát thực hiện định kỳ và đánh giá hiệu quả biện pháp.

Không thể phủ nhận tầm quan trọng và hiệu quả của việc thực hiện ĐTM trong công tác quản lý môi trường. Chính công cụ này giúp đảm bảo các hoạt động phát triển kinh tế – xã hội không phá vỡ cân bằng môi trường, nâng cao trách nhiệm của chủ đầu tư và cơ quan quản lý. Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thực tế quản lý môi trường — với áp lực công nghiệp hóa, đô thị hóa, biến đổi khí hậu và yêu cầu phát triển bền vững — thì việc tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao chất lượng thực thi ĐTM và đảm bảo hiệu quả kiểm soát sau phê duyệt là vấn đề cấp thiết. Khi đó, ĐTM mới thực sự trở thành công cụ mạnh mẽ, giúp Việt Nam phát triển kinh tế đi đôi với bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng sống cộng đồng.

Không thể phủ nhận tầm quan trọng và hiệu quả của việc thực hiện đánh giá tác động môi trường (ĐTM) trong công tác quản lý môi trường. Tuy nhiên, để nâng cao chất lượng ĐTM, đáp ứng yêu cầu của thực tế quản lý môi trường thì việc tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đang là vấn đề cấp thiết hiện nay.